Có nên bổ sung sắt trước khi mang thai?

Sắt là một thành phần quan trọng của huyết sắc tố và do đó sự thiếu hụt sắt kéo dài gây rối loạn quá trình sinh hồng cầu và dẫn đến thiếu máu. Phụ nữ ở độ tuổi sinh đẻ (15-50 tuổi) có nguy cơ cao bị thiếu sắt do tình trạng mất máu kéo dài qua kinh nguyệt và nhiều nguyên nhân khác.

Hầu hết phụ nữ trên thế giới bước vào thời kỳ thai nghén mà không có đủ dự trữ sắt trong cơ thể hoặc thậm chí thiếu sắt thực sự, Tổ chức Y tế Thế giới ước tính 43% phụ nữ trong độ tuổi 15-50 ở các nước đang phát triển có thiếu máu, trong thời kỳ mang thai tỷ lệ này tăng lên 56%, 80% các trường hợp thiếu máu này gây ra do thiếu sắt. Thiếu máu trong thời kỳ mang thai có thể ảnh hưởng xấu đến sự phát triển của thai, gây giảm trọng lượng thai.

Để đáp ứng đủ nhu cầu sắt trong thời kỳ mang thai, cơ thể người phụ nữ phải có dự trữ sắt ít nhất 300mg trước khi thụ thai. Việc bổ sung sắt trước khi mang thai giúp cải thiện dự trữ sắt, giảm đáng kể nhu cầu bổ sung sắt trong thời kỳ mang thai và đem lại kết quả tốt hơn cho thai nghén.

Các phương pháp bổ sung sắt trước khi mang thai 

Dùng thực phẩm có bổ sung sắt: Ở một số nước công nghiệp phát triển, nhiều loại thực phẩm như: đường, nước sốt cá, patê... được bổ sung một hàm lượng sắt nhất định. Khi bữa ăn thông thường không cung cấp đủ lượng sắt yêu cầu, việc dùng kết hợp các loại thực phẩm này sẽ giúp chủ động được lượng sắt đưa vào cơ thể.

Các nghiên cứu ở nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam cho thấy, dự trữ sắt được cải thiện và tỷ lệ thiếu máu thiếu sắt giảm rõ rệt sau 6 tháng sử dụng các loại thực phẩm này ở các phụ nữ trước khi mang thai, kể cả những người có nhiễm giun móc.

Tuy nhiên, ở những nơi có điều kiện kinh tế xã hội kém phát triển, sẽ rất khó tìm được các loại thực phẩm này, trong khi dân cư ở những khu vực đó lại thuộc nhóm có nguy cơ cao bị thiếu sắt.

Sử dụng các chế phẩm sắt: Các chế phẩm sắt có thể được sử dụng để bổ sung dự phòng theo hai phương pháp: sử dụng mỗi tuần một lần liên tục trong nhiều tháng hoặc bổ sung hằng ngày, từng đợt kéo dài khoảng 2-4 tháng. Một số nghiên cứu trên những phụ nữ không mang thai cho thấy, việc bổ sung sắt phối hợp với acid folic hằng tuần giúp cải thiện dự trữ sắt, giảm đáng kể nguy cơ thiếu máu do thiếu sắt trong thời kỳ mang thai cũng như giảm tỷ lệ tác dụng phụ gây ra do các chế phẩm sắt, đặc biệt là khi sử dụng kéo dài. Nói chung, tình trạng thiếu máu thường hồi phục sau 3 tháng và dự trữ sắt được cải thiện sau 7 tháng áp dụng phương pháp này, với liều 60mg sắt và 250 microgam acid folic.

Ở phương pháp thứ nhất, các tác dụng phụ của sắt chỉ xảy ra mỗi tuần một lần thay vì xảy ra hằng ngày như trong phương pháp thứ hai. Ngoài ra, nguy cơ gây thừa sắt và tăng nồng độ huyết sắc tố trong máu của phương pháp thứ hai cũng thấp hơn đáng kể so với phương pháp thứ nhất. Do có khả năng bổ sung nhanh một số lượng lớn sắt nên phương pháp bổ sung sắt hằng ngày thường được sử dụng với mục đích điều trị thiếu máu thiếu sắt hơn là dự phòng thiếu sắt, trong khi phương pháp thứ nhất có tác dụng dự phòng là chủ yếu. Trong trường hợp bổ sung sắt hằng ngày, sắt nên được dùng ở liều thấp để hạn chế các tác dụng phụ và bảo đảm lượng sắt đưa vào cơ thể được hấp thu triệt để.

Các muối sắt hay được sử dụng như sắt sulfat, sắt gluconat thường được bào chế dưới dạng viên sắt hoặc là một thành phần trong các chế phẩm bổ sung vitamin và khoáng chất. Các tác dụng phụ có thể gặp do sắt là gây kích ứng dạ dày, táo bón, rối loạn vị giác và nhuộm đen phân, tuy nhiên các tác dụng phụ này ít xảy ra hơn khi sử dụng các dung dịch đa vitamin và khoáng chất có chứa sắt.
Hiện nay, bổ sung sắt phối hợp với acid folic hằng tuần là phương pháp dự phòng thiếu sắt được Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo sử dụng rộng rãi ở những phụ nữ chuẩn bị mang thai.

Tăng cường các thực phẩm giàu sắt: Sắt trong thực phẩm được chứa chủ yếu ở các loại rau (như rau ngót, rau muống), thịt nạc (thịt bò, thịt trâu) và cá biển, trong đó loại sắt từ thịt được hấp thu tốt hơn từ rau 2-3 lần, sự có mặt của thành phần sắt trong thịt cũng tăng cường sự hấp thu của loại sắt trong rau và ngược lại.

Việc dùng quá liều sắt có hại không?

Những trường hợp uống nhầm một lượng lớn sắt có thể gây ra các biểu hiện ngộ độc sắt, nhưng điều này hiếm khi xảy ra. Các trường hợp bù sắt vượt quá nhu cầu cần thiết của cơ thể trước khi mang thai có thể gây tăng nồng độ sắt tự do trong máu, thừa dự trữ sắt và tăng nồng độ huyết sắc tố trong máu, từ đó gây ra nhiều ảnh hưởng không tốt đối với sự phát triển của thai nhi. Tình trạng thừa sắt có thể cản trở quá trình sinh máu bình thường của thai nhi.

Các nghiên cứu ở Phần Lan và Scotland còn cho thấy, bổ sung thừa sắt ở các bà mẹ trước khi mang thai có thể gây tăng tỷ lệ tử vong ở những đứa con của họ trong năm đầu đời. Bên cạnh đó, việc tăng nồng độ huyết sắc tố trong máu có thể gây tăng tỷ lệ đẻ non hoặc đẻ thiếu cân, nguy cơ này thậm chí còn lớn hơn so với nguy cơ thiếu máu. Như vậy, để bảo đảm hiệu quả và tính an toàn của việc bổ sung sắt dự phòng, các xét nghiệm đánh giá dự trữ sắt trong cơ thể (đo nồng độ ferritin, transferin) nên được tiến hành định kỳ trong quá trình điều trị.

BS. Trương Thị Như Ý